Barry Cohen - De Winsumse Sjoel

Liever inclusief

Hij is geboren in Californië, opgegroeid in de liberaal Joodse traditie die hem nog altijd dierbaar is én... hij is een fan van Mozes. Op 4 mei 1972 trouwt Barry Cohen in het stadhuis van Groningen met Janke en vanaf 2002 woont hij samen met haar in de gemeente Eemsmond onder de waddenkust. Barry werkt dan als eerstelijns psychloog in zijn praktijk aan huis en in het Gezondheidscentrum van Winsum. Zijn grootouders Cohen vluchten rond 1910 vanuit Riga naar Ierland. Vanuit Dublin trekken ze in 1925 verder naar het ‘beloofde land’, zoals Amerika door de vele voortvluchtige Joden uit Oost-Europa hoopvol wordt genoemd. Zijn grootouders spraken nog Jiddisch. Ook een van zijn Amerikaanse ooms is die taal altijd blijven spreken, maar de familie kan zich goed aanpassen in het nieuwe vaderland. Over de Joodse roots wordt in Barry’s ouderlijk huis nog amper gesproken. Toch komt de spirituele vonk die hij onmiskenbaar met zich meedraagt voort uit zijn kindertijd nabij de US-westkust in Stockton.
x
Dat Barry de Nederlandse taal niet kent, is een handicap tijdens zijn studie psychologie aan de Universiteit van Groningen (1971-1981). Zijn Amerikaanse accent ziet hij nu vooral als een voordeel: “Als ik begin te praten denken mensen: ‘Oh, hij is ook niet perfect’, dat vergemakkelijkt je werk als psycholoog. Maar nu ik met pensioen ben is dat nog steeds een uitgangspositie, waar ik mij goed bij voel… dat accent roept vragen op bij mensen, dat geeft ruimte.” Al tijdens zijn studie gaat Barry Cohen met een naamgenoot uit de stad mee naar de bijeenkomsten van de Joodse Gemeente in Groningen. In de jaren tachtig is hij lid geworden, maar pas sinds kort voelt hij zich beter thuis in het orthodox georiënteerde Groningse jodendom. Dat heeft onder andere te maken met zijn eigen ‘uitstapjes’ naar boeddhisme, spiritualiteit en kabbala… én met de fantastische nieuwe iPad die Barry kreeg van zijn vrouw Janke.

1. Begin 2015 ben je mede-initiatiefnemer van de ‘Tent van Abraham’. Eenmaal laat je verstek gaan omdat je meedoet aan het 'Gesproken Monument' in Westerbork. Hoe raak je daarbij betrokken?
x
Eind 2014 ben ik door de voorzitter van onze Joodse Gemeente, Frits Grunewald, gevraagd om mee te doen aan de ‘Tent van Abraham’. Joden, christenen en moslims in Groningen praten daar met elkaar over hun geloof en over verschillen en overeenkomsten in hun heilige boeken (Tenach, Bijbel en Koran). Gespreksleider Egbert van Veldhoven en moslima Esther Rill nemen daarin de leiding. Ik vond het indrukwekkend, eerst in de moskee, daarna in onze synagoge en tot slot in de Immanuelkerk. Je luistert naar elkaar, maar het wordt nergens belerend. Inderdaad moest ik een van de avonden afzeggen omdat ik gevraagd was om een bijdrage te leveren aan het gesproken monument, ‘102.000 namen lezen’. Iets wat Westerbork elke vijf jaar samen met het Nederlands Auschwitz Comité organiseert. Voorafgaand aan Holocaust Memorial Day op 27 januari worden dan alle namen van de 102.000 Nederlandse slachtoffers van de holocaust hardop voorgelezen. Bij elkaar duurt dat zes dagen en vijf nachten. Het begint officieel in Amsterdam bij het Muiderpoortstation. Van daaruit gaan de lezers met bussen naar Westerbork. Janke en ik zijn daar al jaren donateur van en voor 2015 hebben ze mij gevraagd om ook mee te doen. Ik heb ‘ja’ gezegd op die vraag, maar Janke kon niet mee in verband met haar werk. Daarom ben ik er met een goede vriendin heen gegaan. Dat was maar goed ook, want ‘zelf namen lezen’ is toch heel wat anders dan alleen maar luisteren.

Bij elkaar duurt dat lezen zo’n 7 minuten. De namen staan op een i-Pad. Ik moest met de achternaam ‘Van Cleef’ beginnen. Je krijgt vooraf een begeleider. Die vraagt of er familieleden zitten tussen de namen die je voorleest. In mijn geval was dat niet zo. Achteraf krijg je de lijsten met namen die je hebt voorgelezen in een mooi kaftje mee naar huis. Toen ik er was, hebben er ook jongens en meisjes van een Atheneumklas namen voorgelezen. Daar was veel waardering voor. Je hoeft ook helemaal niet Joods te zijn om mee te doen, het gaat om je betrokkenheid. Als ik er nu aan terug denk, dan ben ik er zelf toch echt wel zenuwachtig voor geweest, een soort podiumvrees. Toch was ik in het begin nog wel rustig, maar toen ik ook de namen van slachtoffers met mijn eigen achternaam ‘Cohen’ moest oplezen, schoot er echt iets in mijn keel. Ik weet niet hoe ik het af heb gemaakt. Ik kon niet meer denken, alsof ik opzij werd gezet, maar kennelijk heb ik toch doorgelezen tot ik klaar was. Toen ben ik nog even bij mijn vriendin gaan zitten, maar daarna wilde ik toch liever weg. De directeur van het centrum, meneer Mulder, stond buiten de tent en bedankte me, maar ik vond dat ik hém bedanken moest. Als ze me over vijf jaar weer vragen, dan zal ik ook weer meedoen.
x
x
x
2. Ik hoor een zwaar Amerikaans accent. Wat bracht je naar Noord-Groningen?

Ja, ik ben nou eenmaal een Amerikaan en dat accent, dat hoort bij mij: ‘…love it, or leave it’. Ik ben een Amerikaan en daar ben ik trots op en ik ben ook een Jood en daar ben ik ook trots op. Hoewel ik hier al bijna vijftig jaar woon, heb ik de Nederlands nationaliteit nooit aangenomen. Niet dat ik hier weg wil. Ik heb het hier naar mijn zin, maar een echte Nederlander zal ik nooit worden. Ik ben opgegroeid in Stockton, een middelgroot stadje aan de westkust van de VS. Thuis werd er over onze Joodse roots amper gesproken. Vader was heel trots dat hij Amerikaan was, ook was hij er trots op dat hij een Ier was en verder was hij ‘gewoon’ Joods, dat was zijn basis. We hadden een heel vooruitstrevende liberale rabbi, die prachtige verhalen vertelde en een prachtige stem had. Daar heb ik heel veel van geleerd. Ik heb m’n bar mitswa gedaan en ging van mijn vierde tot mijn achttiende elke zondag naar de synagoge voor de joodse les. Dat heeft me gevormd. Als kind was ik dol op honkbal en sport, maar ik had ook al heel jong een grote voorliefde voor Israël en ik was idolaat van Mozes. Zijn beeld staat nog altijd bij ons in de vensterbank. Hij waakt over mij, houdt me in de gaten. Als Mozes in de buurt is komt het goed. Hij is mijn voorbeeld, hij is ook wel eens gevallen. Dan gaat er een stukje af, maar dat maakt niet uit.

Al vrij snel na de middelbare school ben ik in het leger gegaan. In Amerika draaide in die tijd de stemming om. Dat had te maken met de Vietnamoorlog, mensen werden minder verdraagzaam. Ook tegenover onze vreedzame rabbijn. Ik wilde weg en heb toen voor vier jaar getekend bij de landmacht. Zo kwam ik eerst in Boston terecht en daarna ben ik uitgezonden naar Turkije. We waren even buiten Ankara gestationeerd. Ik kwam er in een primitieve omgeving terecht met een totaal andere cultuur. Aan het eind van mijn diensttijd kreeg ik de gelegenheid om een grote reis door Israël te maken, van noord naar zuid. Nog vóór de zesdaagse oorlog. Prachtig was het. Maar waar moest ik heen na mijn diensttijd? Terug naar Stockton? Ik heb een tijdje als trainee bij een verzekeringsmaatschappij gewerkt, maar daarna heb ik besloten om terug te gaan naar mijn Joodse roots. Ik heb de Israëlische nationaliteit aangevraagd. Die kreeg ik meteen en daarna ben ik via San Francisco en New York naar familie in Israël gegaan en van daaruit al vrij snel naar kibboets Amir, helemaal in het noorden van Israël (‘Amir’ betekent nieuwe tak van een boom in het Hebreeuws, zo hebben we onze zoon later genoemd).
x
In de kibboets moesten we hard werken op de boerderij en ’s middags moest ik Ivriet leren. In die kibboets heb ik Janke leren kennen. We hebben er een mooie tijd gehad, maar Janke moest na een half jaar weer terug naar Nederland. Ze studeerde psychologie in Groningen en ik zou als Israëliër eerst in het Israëlische leger moeten dienen, maar het liep anders. Ik werd ziek. Ik kreeg paratyfus van besmette melk en moest naar het ziekenhuis. Daardoor ben ik afgekeurd voor de militaire dienst en kon ik alsnog naar Janke in Groningen toe. Daar ben ik ook psychologie gaan studeren en een paar jaar later zijn we getrouwd.

3. Na je studie word je lid van de orthodox joodse gemeenschap. Hoe kijk je daar nu vanuit jouw liberale achtergrond naar?
x
Toen ik in Groningen studeerde zat er in de synagoge in de Folkingestraat nog een wasserij. De Joodse gemeente kwam bijeen in de oude Jeugdsjoel in de Folkingedwarsstraat. Toen ik hier een jaar of vier/vijf was ben ik met een naamgenoot ‘Cohen’ mee naar de synagogediensten gegaan en inmiddels ben ik al zo’n 35 jaar lid. Ik heb veel moeite gehad om aan het gebouw te wennen. Het was een andere stijl, het was koud, niet liberaal-joods georiënteerd… Ik moest wennen, nu vind ik het er mooi. Toch heb ik altijd moeite gehouden om me aan te passen aan de Gronings Joodse cultuur. Eigenlijk is het pas sinds heel kort dat ik me hier toch meer thuis begin te voelen. Dat heeft onder andere te maken met de manier waarop rabbijn Spiro ons leidt en stimuleert dat er ‘lern’-avonden worden georganiseerd op de woensdagavond voorafgaand aan de sjabbat-dienst. Zo komt er steeds meer ‘verhaal in het verhaal’. Er zit zoveel meer symboliek in die verhalen uit de Thora en ik krijg daar steeds meer zicht op. Dan denk ik: ”Oh, zit dat zo”. Daardoor kan ik me ook kwetsbaarder opstellen. Niet nederig, want ik ben er trots op om een Jood te zijn, ik ga er voor, ben een echte ‘Cohen’ (dat is Hebreeuws voor ‘priester’). Als er geen tien Joodse mannen in de synagoge zijn om een sjabbat-dienst te houden, dan gaan we na het stiltekwartier met koffie om de tafel zitten in de culturele ruimte en praten met elkaar over het thema waar we het die dag in de dienst over zouden hebben.
x
Ik heb dat niet zo lang geleden ook aangekaart, dat ik me heel lang eigenlijk niet thuis heb gevoeld in onze Joodse Gemeente. Ik ben me in die zin meer gaan oriënteren op het boeddhisme en de Dalai Lama. Die liefde, die miste ik in de mensen. Sinds ik me daarover heb uitgesproken gaat het beter. Dat is ook een wisselwerking, maar het heeft ook te maken met verandering in mijzelf. Mijn ontwikkeling is anders geweest. Van de holocaust en 4 mei begreep ik niet veel toen ik net in Nederland was. Dat is anders nu. Verder helpt de nieuwe i-Pad die ik van Janke heb gekregen ook bij die verandering. Zo kan ik via internet rabbijnen in Amerika volgen en kennis opzoeken over de kabbala, over ‘ontvangen én geven’, daar zit een hele wetenschap achter. Chassidische kringverhalen over trouw aan de sjabbat en aan het joodse geloof inspireren me ook. Ik blijf altijd leergierig en met die extra input vanaf het internet kan ik nu ook beter omgaan met mijn handicap wat betreft het begrijpen van de Nederlandse taal en cultuur. Tijdens mijn beroepsuitoefening als psycholoog was dat trouwens geen handicap, maar eerder een voordeel. Mensen gaan je vragen stellen en dat schept een band. Zo raak je met elkaar in gesprek.

4. Inmiddels zijn er plannen voor een vervolg op de 'Tent van Abraham'. Om welke zoektocht gaat het daarbij?
x
Komende week ben ik aan zet. Dan komen we bij elkaar in de synagoge. Ik ga vertellen over Jona en de Walvis en zet iedereen aan het werk. In het jodendom hoort dit verhaal bij Jom Kipoer (Grote Verzoendag, de Dag van de Vergevingen). Ik vind het belangrijk om met elkaar in gesprek te zijn, maar vooral ook om naar elkaar te luisteren. Daarom doe ik mee. Geven vind ik belangrijker dan ontvangen. Elk beetje helpt. Persoonlijk heb ik aan de vorige serie gesprekken in de ‘Tent van Abraham’ vooral de vriendschapsband overgehouden met Egbert en met Esther en haar dochter Nurhan en met Abdellah van de Turkse gemeenschap, waar we de eerste keer zijn begonnen. Overmorgen ga ik naar het huwelijk van Esters dochter Nurhan. Dat vind ik echt heel bijzonder, zo’n persoonlijke band zou anders nooit ontstaan zijn. Natuurlijk is het ook fijn dat de besturen van de synagoge en de moskee en de kerk daar zo positief tegenover staan en hun gebouwen beschikbaar stellen voor de deelnemers aan de ‘Tent van Abraham’. Die houding, dat is ook winst.
x
Wat ik persoonlijk zoek bij de ‘Tent van Abraham’ weet ik niet goed. Daar gaat het ook niet om. Ik ben wel op zoek naar wat ons bindt, maar of dat de religieuze teksten zijn betwijfel ik. Ik vind het vooral belangrijk dat er onderling begrip ontstaat en dat er geen mensen worden uitgesloten in onze samenleving. Aan wat er de afgelopen tijd in Brussel is gebeurd, kan je zien wat het resultaat is als mensen worden buitengesloten. Ik hoop dat de ‘Tent van Abraham’ daar een heel klein beetje tegenwicht aan kan geven, dat het een positieve uitwerking heeft. Elkaar proberen te begrijpen is belangrijk, of het nou over religie gaat of over wat anders. Altruïsme zit mensen net zo goed in de genen als agressie. We kunnen daar zelf ook voor kiezen. Elke dag voor het opstaan en het slapen gaan zoek ik naar binding, binding met G’d, binding met mijn volk, binding met de mensheid… niet exclusief, maar inclusief, iedereen kan meedoen…

5. Is er in Warffum aandacht voor het Joodse erfgoed en hoe houden de huidige joodse gemeenschappen onderling contact?
x
Hier in het noorden merk je eigenlijk weinig van het Joodse erfgoed. Er is hier in Warffum nog wel een Joodse begraafplaats. Vorig jaar ben ik daar geweest bij de onthulling van een steen voor Jacob van Dam (1934-2013). Ook opperrabbijn Jacobs was daarbij aanwezig. Eigenlijk mag ik niet op Joodse begraafplaatsen komen omdat ik de naam ‘Cohen’ draag. 'Cohen' is Hebreeuws voor ‘priester' en volgens de joodse religie is het priesters verboden om op begraafplaatsen te komen, omdat deze onrein zijn. Alleen de paden zijn niet onrein. Toch kreeg ik er speciaal toestemming voor van de opperrabbijn omdat er op de Joodse begraafplaats een steen onthuld zou worden en daarvoor moeten er tien Joodse mannen aanwezig zijn. Tijdens de plechtigheid was ook Pauline Broekema aanwezig. Zij heeft een mooi boek geschreven over Benjamin Broekema, waarin ze veel vertelt over het Joodse leven in Noord-Groningen. Het was een bijzondere gebeurtenis. Het regende die dag. In het museum werden Jiddische liederen gezongen.

In de Joodse slagerij Marcus van 'Openluchtmuseum Het Hoogeland' is ook wel meer informatie te vinden over het Joodse verleden van Warffum, maar verder merk je hier niet veel van die lokale Joodse geschiedenis. Toen er een paar jaar geleden een groep in Winsum bezig was met de restauratie van de synagoge in Winsum, hebben we wel een zeefdruk van die synagoge besteld. Die was gemaakt door een Warffumer kunstenaar, Aizo Betten.

Onze eigen Joodse Gemeente in de stad deelt het synagogegebouw in de Folkingestraat met de Stichting Synagoge Folkingestraat die activiteiten organiseert rond het Joodse erfgoed en de Joodse cultuur. Op die manier krijgen we er natuurlijk wel het een en ander van mee. Verder organiseren wij het Poerimfeest altijd samen met de Joodse Gemeente in Leeuwarden en er zijn regelmatig contacten met de Joodse Gemeente in Zwolle. In de sjoel van Bourtange wordt met Chanoeka altijd een dienst georganiseerd, die wordt geleid door opperrabbijn Jacobs. Willem Fokkens van Bourtange komt ons daar dan ook over vertellen. Mijn vrouw Janke is niet Joods. Op zich is dat geen probleem. Meerdere leden van de gemeente zijn gemengd gehuwd en het levert op een bepaalde manier ook begrip op. Soms gaat Janke mee naar de synagoge. Eigenlijk altijd met Jom Kipoer, dat vindt ze mooi en vaak ook met Rosj Hasjanna (Joods Nieuwjaar). Onze dochter Chava (Hebreeuws voor Eva) die in Groningen woont komt ook zo nu en dan bij de diensten.
x
Natuurlijk is het jammer dat er in de Folkingestraat Synagoge soms diensten niet kunnen doorgaan omdat er geen tien Joodse mannen bij elkaar zijn, maar tegenwoordig gaan we dan dus wel met elkaar om de tafel en dat levert dan toch ook vaak weer verrassende gesprekken op. Zo hebben we in onze gemeente bijvoorbeeld een Sefardische chazan (een Zuid-Europees georiënteerde joodse voorzanger) en die weet ons als Oost-Europees georiënteerde joodse gemeenschap ook altijd weer heel veel te vertellen. Zelf kom ik uit een liberaal joodse gemeente in Amerika, maar mijn vader stamt af van Joden uit Riga en mijn moeder komt uit een Joods geslacht uit Parijs, dus in aanleg is ook ons Amerikaans jodendom meer vertrouwd met het Oost-Europese jodendom, dan met het vaak wat rijkere Sefardische jodendom uit het zuiden. Jammer genoeg sprak mijn vader niet vaak over zijn Joodse achtergrond en zijn voorouders. Wel over zijn Ierse achtergrond. Hij was een trotse Iers-Amerikaanse arts en vierde graag St Patricks’ Day.