item 1942

Tijdens het regime van nazi-Duitsland raakt het leven van Joodse Nederlanders ernstig bedreigd. Vanaf de zomer in 1942 worden de laatste Winsumer Joden gedeporteerd en vermoord. De deportatie begint op 16 juli 1942 met vader Isaäc de Vries uit de Tuinbouwstraat en eindigt op 28 februari 1943 met zijn zestienjarige neef Issy de Vries uit de Oosterstraat, die als laatste van de dertien Winsumer Joden in Auschwitz wordt vermoord. In de hele provincie Groningen zijn er maar weinig Joden die de Tweede Wereldoorlog overleven. Na de bevrijding komt de berichtgeving daarover moeizaam op gang en de rol van de overheid blijft lang onbesproken.

Inleiding

Weer is het oorlog in Europa
Onder leiding van Hitler wordt Duitsland een dictatuur die de wereld wil domineren. Oostenrijk en Hongarije sluiten zich aan, maar als Duitsland in 1938 een militair bondgenootschap met Italië aangaat en in september 1939 Polen binnenvalt, verklaren Engeland en Frankrijk Duitsland de oorlog. Weer is het oorlog in Europa en ons land ligt tussen de strijdende partijen. Wij blijven neutraal, maar de mobilisatie wordt wel in gang gezet en er volgen verschillende periodes van verhoogde militaire waakzaamheid. In de dertiger jaren waren er al veel Duits Joodse vluchtelingen naar ons land gekomen en na de internationale berichtgeving over de Kristallnacht proberen ook de Nederlandse Joden uit de Hollands-Duitse grensstreek zich in het westen van ons land te vestigen. ‘Achter de waterlinie’ zou je veiliger zijn. Van openlijk antisemitisme is in ons land niet echt sprake. Toch lijkt het of het beschavingslaagje van onze samenleving aan het slijten is. Wat gaat er gebeuren als het opnieuw oorlog wordt? Waar ben je als Jood nog veilig? Overal in Europa heerst onrust. Misschien kon je maar beter in Nederland blijven. Dat was in de Eerste Wereldoorlog immers ook neutraal. Maar het loopt dus allemaal anders deze keer, alleen Zwitserland en Zweden blijven neutraal.

Voorafgegaan door laagoverkomende vliegtuigen trekken de Duitsers op 10 mei 1940 in alle vroegte met een pantsertrein schietend Nieuweschans binnen. Ook wij zijn nu in oorlog met de Duitsers, maar we kunnen onvoldoende weerstand bieden en geven ons al snel gewonnen.

Tot in de wijde omtrek van Winsum krijgt iedereen de schrik van zijn leven als rond half zes in de ochtend van die eerste oorlogsdag drie van de vier bruggen over het Winsumerdiep met donderend geweld worden opgeblazen. Alleen het voetgangersbruggetje aan het eind van de Havenstraat blijft in functie. Vanaf dat moment weet echt iedereen in en om Winsum, Joods of niet-Joods: Het is óórlog... voor ongeloof is geen ruimte meer... We gaan onzekere tijden tegemoet. De radio meldt die dag de landing van Duitse parachutisten in de buurt van Den Haag en waarschuwt dat een deel van hen een Nederlands uniform draagt. Ook zijn er spionnen gesignaleerd... Hoe weet je nog wie je vertrouwen kunt? Wie is je vriend en wie je vijand? Wie moet je geloven en wie niet? De situatie blijft chaotisch als Duitsland de volgende dag ook België en Frankrijk binnenvalt. Er breken vijf bittere oorlogsjaren aan, die diep ingrijpen op het leven van mensen. De Jodenvernietiging vormt het dieptepunt voor de moderne westerse 'beschaving' en houdt wereldwijd zijn uitwerking tot ver in de 21e eeuw.

De waarheid aan het licht
Op deze pagina bekijken we hoe in het begin van de oorlog discriminatie van Joden sluipenderwijs steeds meer voorkomt. De uitwerking daarvan is diep kwetsend en gevaarlijk. Welke middelen gebruikt de vijand voor zijn propaganda? Welke symbolen? En wat moeten we ons voorstellen bij al die maatregelen die Joden het leven onmogelijk maken.

Hoe werkt de internationale hetze tegen Joden op lokaal niveau verder door? Wat moeten ze doen? Een schuilplaats zoeken? Het land ontvluchten? Gewoon afwachten wat er gaat gebeuren? We zoeken wat voorbeelden in Winsum en omgeving. Alle dertien Winsumer Joden worden gedeporteerd en in Auschwitz vermoord. Enkele Joden van buiten Winsum hebben wel een onderduikplek in de regio gezocht. Daar wordt heel geheimzinnig over gedaan. Je kunt immers verraden worden door mensen die pro-Duits zijn. Ook niet-Joden die Joodse mensen helpen, zetten hun leven op het spel.

Als na de oorlog de democratie herstelt en waarheid aan het licht komt, kunnen onderduikgevers als 'Rechtvaardige onder de Volkeren' onderscheiden worden door het Israëlische centrum voor studie en herinnering, Yad Vashem. Toch blijft
d e . w a a r h e i d . van de Shoah in Europa het feit dat . z e s . m i l j o e n
onschuldige Joodse slachtoffers op brute wijze zijn vernederd en vermoord.

Op de vervolgpagina zien we hoe het de laatste dertien Winsumer Joden is vergaan. Geen geld om te vluchten en bang om door onder te duiken anderen in gevaar te brengen. Een enkeling denkt dat het allemaal wel mee zal vallen en dat hij na het werkkamp weer veilig terug naar huis kan gaan. Maar nee, ze vallen alle dertien ten prooi aan de gruweldaden van het naziregime. Mensonterend en schandalig, maar de lokale overheid lijkt haar taken zonder veel ophef te hebben uitgevoerd. Zo schrijft de Burgemeester van Winsum op 23 december 1942:
“In antwoord op Uw schrijven van 15 december 1942, B.No.252-269.1942, bericht ik U, dat er momenteel geen Joden meer in deze gemeente zijn gevestigd.”

Discriminatie en uitsluiting

Meten met twee maten
Als er sprake is van structurele discriminatie en uitsluiting van een bevolkingsgroep, dan is er vaak al langer sprake van ongelijke kansen en ongelijke rechten. In het begin valt dat minder op. Eigenlijk betekent discriminatie ook alleen maar ‘onderscheid maken’. Toch bedoelen we in maatschappelijke en juridische zin met discriminatie eigenlijk iets anders, namelijk:
o n r e c h t m a t i g onderscheid maken, benadelen. Er wordt ‘gemeten met twee maten’. Om onrechtmatigheid vast te stellen, moet je eerst nagaan of gelijke gevallen al of niet gelijk behandeld worden. Als het echt gaat om het stelselmatig benadelen van een hele groep mensen, zoals dat in de 20e eeuw de Europese Joden overkomt, is er natuurlijk meer aan de hand. Dan is er kwade opzet in het spel. Vaak gaat het dan eigenlijk om het afreageren van jaloezie, angst of onvrede op anderen buiten de eigen groep, op mensen die op zich geen verantwoordelijkheid dragen voor de oorzaken van die collectieve gevoelens van onvrede. Dat wordt ook wel het ‘zondebok’-fenomeen genoemd. Voor de Tweede Wereldoorlog begint, is er in de westerse wereld inderdaad veel onvrede. Denk aan de grote financiële crises, de werkeloosheid en de armoede. De meeste mensen hebben inmiddels wel leren lezen op school, maar zelfstandig nadenken over wat je leest en wat je hoort, kan lang niet iedereen. Daardoor zijn mensen beïnvloedbaar en dictators als Hitler weten daar slim gebruik van te maken. Bijvoorbeeld door eenzijdige informatie te verspreiden over het Joodse volk op basis van halve waarheden of regelrechte leugens en onzin. Daarbij worden selectief bepaalde feiten benadrukt en andere verzwegen. Stigmatiseren noemen we dat. Hitlers grootheidswaanzin brengt opnieuw oorlog in Europa. Een oorlog waar ditmaal ook óns land bij betrokken raakt.
x

.
Op 10 mei 1940 om half zes in de ochtend worden in Winsum achtereenvolgens de spoorbrug, de brug over de provinciale weg én de Boogbrug in het centrum opgeblazen door Nederlandse geniesoldaten. Daarmee meent onze legerleiding aanvallen vanuit de noordelijke kuststreek te kunnen vertragen. In Winsum en de wijde omtrek is iedereen die eerste oorlogsdag dan ook in grote paniek en aan het begin van de 21e eeuw zeggen sommigen zich de knallen nog te herinneren als de dag van gisteren. Ook de telefoon is afgesloten, waardoor niemand informatie heeft. Dat de Duitsers inmiddels tot Adorp zijn gekomen en daar de eerste oorlogsnacht doorbrengen, is in Winsum onbekend. De herbouw van de drie Winsumer bruggen vindt pas in 1941 plaats. Aanvankelijk is alleen het loopbruggetje over het Winsumerdiep aan het eind van de Havenstraat beschikbaar. De overheid en de pers staan al snel volledig onder gezag van de Duitse bezetter. Symbolen die nazi-Duitsland in hun vernietigende oorlogszucht moeten ondersteunen zijn het hakenkruis, al dan niet in combinatie met de afbeelding van een adelaar en de lettercombinaties SS (Schutzstaffel) en SA (Sturmabteilung). Natuurlijk is er ook veel stil verzet onder de Nederlanders, er verschijnen overal in het land illegale krantjes (zoals Je Maintiendrai en Vrij Nederland, later Trouw, dat in Winsum veel gelezen werd) en vanuit Londen is elke avond Radio Oranje een kwartier in de lucht. Daar kon je alleen stiekem naar luisteren, want ook dat was strafbaar.

Een jodenster op je jas
De Winsumse burgemeester Bosch krijgt in augustus 1941 eervol ontslag, duikt onder en keert pas na de bevrijding naar Winsum terug. De eerste overheidsmaatregel om Joden uit de samenleving te isoleren valt echter nog wel binnen zijn ambtsperiode. Dat betreft het verbod op ritueel slachten en de onteigening van Joodse winkels en bedrijven. Zo raken de meeste Winsumer Joden al snel hun bron van inkomsten kwijt. Mogelijk krijgt fourniturenhandelaar Michiel de Vries in de Oosterstraat nog wel de gelegenheid om als zetbaas onder toezicht zijn winkel voort te zetten, want hij plaatst nog tot eind mei 1942 advertenties in een plaatselijke krant. Maar feitelijk volgt vanaf begin 1941 de ene anti-Joodse maatregel de andere op. Het begint in januari 1941 met registratie in het bevolkingsregister. Iedereen die tenminste één Joodse grootouder heeft, moet zich melden bij het gemeentehuis. Op dat moment gaat het in Winsum om veertien Joden, maar aan het eind van 1941 sterft Roosje de Vries, die ongeneeslijk ziek is. Hierna volgen de maatregelen elkaar in snel tempo op: klik hier

Het systematisch vernederen en isoleren van de Joden, zoals dat eerder al in Duitsland had plaatsgevonden, vindt nu ook in Nederland plaats. Joden verliezen hun werk, hun geld, hun huizen en op overtreding van de anti-Joods maatregelen staat arrestatie en deportatie naar een werkkamp. Een van de maatregelen die de systematische uitsluiting van Joden het meest symboliseert is de gele zespuntige Davidster, die Joden verplicht op straat moeten dragen. Het dragen van de Jodenster begint in 1941 in Polen, Tsjecho-Slowakije en Duitsland. In Nederland zijn er voor elke Jood vier sterren. Ze kostten 4 cent per stuk en voor elke vier sterren moet er een distributiebon ('textielpunt') worden ingeleverd. De sterren worden (onder een niet-Joodse zaakwaarnemer) geproduceerd in de van oorsprong Joodse ‘Stoomweverij Nijverheid’ in Enschede. Op het niet dragen van deze verplichte Jodenster staat een straf van 'zes maanden in het gevang’ of duizend gulden boete.

Canon Winsums Jodendom . . x. . x. . x. . x. . x. . . . x. . x. . x.

Canon Winsums Jodendom
.
. x. . x. . x. . x. . x.
.
.
. x. . x. . x.