item 2011

.
.
I N T R O D U C T I E
.
thema: Educatie
.
meer over item 2011: klik hier
.
interview met theatermaker Sarah Schierbeek: klik hier
.
overzicht Canon Winsums Jodendom: klik hier

.

Op 28 april 2011 wordt de geheel gerestaureerde vm. synagoge van Winsum opnieuw in gebruik genomen. Bij de restauratie is uitgegaan van de oorspronkelijke bouwvorm uit 1879. Het kleine gerestaureerde gebouw en de eind 2010 aan de noordzijde geplante N.A. de Vriesboom zijn eigendom van Stichting Behoud Synagoge Winsum. Het gebouw wordt verhuurd voor sociaal culturele activiteit en zal daarnaast ook dienen als regionaal centrum voor het herdenken van lokale en wereldwijde Joodse oorlogsslachtoffers van het nazi-regime en voor erfgoededucatie in het reguliere onderwijs.

Inleiding

Als zich in de naoorlogse Joodse gemeenschap op landelijk niveau een voorzichtig maatschappelijk herstel begint af te tekenen, is elke vorm van eenduidigheid van die gemeenschap ver te zoeken. Joodse Nederlanders zijn dan wél of juist niet religieus, pro of anti Israël, wel of niet financieel gecompenseerd, homo of hetero, als man en vrouw al dan niet gelijkgesteld en ga zo maar door. Wie vertegenwoordigt deze gemeenschap in kwesties van landelijk politieke aard? Pas in 1997 dient zich het antwoord aan. Dan ontstaat een overkoepelend orgaan, het Centraal Joods Overleg (CJO). En terwijl dit CJO zich aan het eind van de 20e eeuw in eerste instantie toelegt op het nog tekortschietende rechtsherstel van gedupeerden ontwikkelt zich langs de zijlijn al een nieuw publiek debat. Het debat rond ‘ritueel slachten’, het onverdoofd doden van dieren voor consumptie op religieuze grondslag. Een issue dat overigens niet alleen de Joodse gemeenschap raakt, maar ook de Islamitische. Zowel nationaal als internationaal zijn de meningen verdeeld. Waar liggen de grenzen van geloofsvrijheid en dierenwelzijn?

In dat kantelpunt in het naoorlogs denken ontwikkelt men in Winsum concrete plannen voor restauratie van de oude synagoge, dan nog bekend als het N.A. de Vriesgebouw. Waarom? Omdat dat gebouw aan het begin van de 21e eeuw niet meer voldoet aan de eisen die de inspectie aan openbare gebouwen stelt. Door de aanwezigheid van het oorlogsmonument aan de oostwand is afbreken echter geen optie.
Lees meer...[expand="Lees meer...]Instandhouding van de herinnering aan de vooroorlogse Joodse gemeenschap van Winsum komt daardoor op de eerste plaats te staan. Men wil het gebouw daarvoor terugrestaureren naar de oorspronkelijke bouwvorm van 1879 en de voormalige religieuze functie opnieuw zichtbaar maken. Daarmee stelt men de herinnering aan de vooroorlogse Joodse gemeenschap boven de ‘dorpshuisfunctie’, hoewel beide functies in het toekomstig beheer naast elkaar hun plaats moeten krijgen. Het feit dat juist in die oorspronkelijke gemeenschap van plattelands Joden het beroep van slager/veehandelaar veelvuldig voorkwam, speelde geen rol. Het ging er primair om recht te doen aan de herinnering van onterecht vermoordde dorpsgenoten en de veel grotere gemeenschap van Groninger plattelands Joden die zij vertegenwoordigden.[/expand]

Eerst kijken we terug op die restauratie van de voormalige synagoge en het grote erfgoedproject Tikoen dat deze restauratie publicitair op de kaart heeft gezet. Ook het onderwijsprogramma van Tikoen uit voorjaar 2010 gaan we nog eens nader bekijken. In hoeverre had dat een eenmalig karakter, gericht op de heringebruikname van de voormalige Winsumse synagoge? En in hoeverre zal educatie rond lokaal Joods erfgoed een definitieve plaats krijgen in het algemeen vormend onderwijs? Daarnaast speelt ook het feit dat men rond de millenniumwisseling niet alleen in Winsum maar ook in tal van andere kleinere plaatsen in ons land het Joodse erfgoed probeert te inventariseren en voor de toekomst te bewaren een rol.

Op de vervolgpagina proberen we vat te krijgen op het grote kwaad van de Holocaust en hoe we er aan kunnen bijdragen dat het, zoals iedereen hoopt, ‘nooit meer oorlog’ wordt. Het blijven ‘herinneren van de slachtoffers in het juiste perspectief’ hoort daarbij. We kijken naar de analyse van het kwaad, zoals de Duitse filosofe Hannah Arendt die heeft gemaakt. We kijken naar wat het verschil is tussen schuld aan een misdaad tegen een ander mens en schuld aan een misdaad tegen de menselijkheid. Ook komen we opnieuw terug op wat professor Ido Abram heeft gezegd in de Abel Herzberglezing uit 1993 over de Joodse identiteit (meer over item 1993) en we kijken naar de waarschuwing die Professor Wout van Bekkum laat horen in zijn rede ter gelegenheid van de opening van de voormalige Winsumse synagoge na restauratie.

Tot slot leggen we een verband tussen dat wat we cultureel willen overdragen aan de volgende generatie en hoe de lokale omgeving daarin een rol ‘kan’ spelen. Dat woordje ‘kan’ is in dit verband essentieel, want een monument, een gebouw, wat foto’s… ze hebben ons niets te zeggen en te leren als wij daarover niet met elkaar in gesprek kunnen gaan. Dat gesprek is waar het om gaat, dát houdt ons bij de les, juist dát maakt dat we ‘breder leren kijken’ en dat we ‘niet vergeten’. Eigen meningen formuleren en toetsen aan die van anderen is van essentieel belang. Het kwaad zal altijd in de wereld blijven bestaan, zal telkens opnieuw de kop opsteken. Primair is ieder mens immers gericht op zijn eigen overleving, maar de beschaving leert ons met vallen en opstaan om niet alleen naar onszelf te kijken en te luisteren. Nieuwe ‘misdaden tegen de menselijkheid’ kunnen we alleen helpen voorkomen door te kijken, goed te luisteren, de goede vragen te stellen, te reflecteren, naar antwoorden te zoeken, proberen te begrijpen en verder te vertellen... Een rabbijnse wijsheid helpt ons al aardig op weg: 'Een goede vraag stellen is belangrijker dan het goede antwoord opdissen.'

Om de restauratieplannen bekend te maken bij publiek en politiek start in september 2009 onder de naam ‘Tikoen’ (Hebreeuws voor ‘herstel’) een groot activiteitenprogramma met fietsroute en wandelroute, lezingen, concerten, theater, een kunstproject en een educatieprogramma voor de klassen 3 t/m 8 van het basisonderwijs. Het educatieprogramma sluit af in november 2010 met het planten van de ‘N.A. de Vries(amandel)boom’. Dit ter compensatie van het feit dat de gerestaureerd synagoge de naam ‘N.A. de Vries’ niet langer zou dragen. Waarom niet? Nathan Albert (Nardus) de Vries was immers opgegroeid in een orthodox joods gezin aan de Hoofdstraat-W in Winsum. Hij had op zijn dertiende verjaardag (in de zomer van 1891) zijn Bar Mitswa (proeve van joods religieuze volwassenheid) afgelegd, zoals alle joods religieuze jongens dat op die leeftijd doen. Naarmate Nathan ouder wordt gaat hij zich echter meer en meer richten op het socialisme. Daarin staat hij niet alleen.
Lees meer...[expand title="Lees meer...]Veel jonge Joden laten in die tijd hun religie achter zich en voeren hun strijd voor volledige integratie en gelijkberechtiging vooral op politiek terrein. Ze willen bouwen aan een samenleving zonder discriminatie, waarin Joden en niet-Joden gelijk zijn. De oudere generatie is het daar lang niet altijd mee eens en dat gold ook voor de ouders van Nathan. Het zal duidelijk zijn dat de naam van de niet-religieuze Nathan Albert de Vries niet meer past bij een gerestaureerde synagoge, waarin juist dat vroeg orthodox-religieuze aspect weer opnieuw in beeld wordt gebracht. Toch is Nathan Albert de Vries een oprechte idealist en wereldverbeteraar geweest die het voor Winsumse begrippen als politicus in de stad ver heeft gebracht. Een ambitieuze, helder denkende man, die zich de noden van zijn tijdgenoten heeft aangetrokken. Kortom een man, wiens naam en voorbeeldfunctie we ons in Winsum ook graag willen blijven herinneren. Zo wordt die naam vanwege Nathans sociale bewogenheid en weldenkendheid na de restauratie van de synagoge overgedragen op een jonge amandelboom in de tuin van de vm. synagoge: de ‘N.A. de Vriesboom'.[/expand]

Educatieprogramma Tikoen
Het restauratieproject van de kleine plattelandssynagoge in Winsum is ook aanleiding voor een groot educatieproject, waarin enerzijds aandacht is voor de kennismaking met de overwegend onbekende Joodse cultuur, die zich in ruim 150 jaar te midden van andersdenkende Noord Groninger dorpsgenoten heeft kunnen ontwikkelen tot een onuitwisbaar stuk lokale cultuurgeschiedenis. Anderzijds is daaraan ook de grote geschiedenisles te leren over het onvoorstelbare kwaad, dat zich tijdens het naziregime over West-Europa heeft uitgezaaid. Over waar discriminatie en sociale uitsluiting van een minderheid uiteindelijk toe kunnen leiden. En over hoe belangrijk het is om al jong te leren hoe je je kunt inleven in een ander, hoe je kunt ‘meevoelen’, hoe je als burger niet alleen je hoofd, maar ook je hart kunt laten spreken en ‘moet’ laten spreken… op het juiste moment ook en niet als het te laat is.

Het educatieve gedeelte dat zich concentreerde rond kennismaking met de Joodse cultuur betrof een voorbeeldles ‘Joods leven thuis’, de leskist Jeuden in Grunnen over Joodse cultuur en muziekproject KlezmerKlas in samenwerking met Muziekschool Noordakkoord voor de klassen 4, 5 en 6. Voor de klassen 7 en 8 bracht Jongerentheater De Steeg uit Groningen de theatervoorstelling Issy en Sophius op de scholen en verder werkten leerlingen met kunstenaars in de klas aan creatieve projecten rond ‘inlevingsvermogen en diversiteit’. In de periode na de restauratie kwam nog een filosofieproject over ‘leren denken’ tot stand en twee ambassadeursscholen hebben meegedacht over hoe de synagoge inzetbaar zou kunnen zijn voor algemeen onderwijs. Verder kwam ook de leskist rond de Winsums Joodse kinderen ‘Issy en Sophius’ beschikbaar. Scholen kunnen de kist (al of niet in combinatie met een les van een vakdocent) opvragen via info@dewinsumsesjoel.nl. Scholen kunnen ook werken aan de hand van de film over Sophia de Vries-van der Klei met bijbehorend educatiemateriaal van St. Gronings Joodse Erfenis.

Nieuwe initiatieven op educatief gebied als toegevoegde waarde vanuit het lokale Joodse erfgoed worden vanaf 2020 zoveel mogelijk gepland rond de grotere vijfjaarlijkse herdenkingen. Hierin zullen 'herinneren' en 'informatie over Joodse cultuur gelijk' samen opgaan. Het aanbod wordt afgestemd op het jaarthema van het Nationaal Comité 4 en 5 Mei en op de wensen van het algemeen vormend basis- en voortgezet onderwijs. Daarnaast kan vanuit het lokale Joodse erfgoed gewerkt worden aan verdere uitbreiding van onderwijsmateriaal dat scholen kunnen inzetten op momenten dat het hun uitkomt. Naast een bezoek aan de synagoge van Winsum, een eventueel aanvullend educatief programma en/of wandeling, of een bezoek aan de grote synagoge in Groningen, zal het voor voortgezet onderwijs ook gebruik kunnen maken van de digitaal beschikbare informatie in deze canon en de bijbehorende interviews.
.
Generatie babyboom
Als de oorlog eenmaal voorbij is, worden er in een korte tijd veel kinderen geboren. Kinderen die in de periode van 1945 tot 1953 zijn geboren behoren tot de zogeheten ‘generatie babyboom’ (= explosie van geboortes). Er moeten dan in een korte tijd ook veel nieuwe scholen gebouwd worden en er zijn veel leerkrachten nodig om al die kinderen les te geven. Babybomers hebben zelf de oorlog niet meegemaakt, maar de oorlog heeft hen wel gevormd omdat de sporen daarvan nog zichtbaar waren in hun jeugd. Toch werd er doorgaans maar weinig over gepraat omdat iedereen die oorlog gauw wilde vergeten en hard moest werken aan de naoorlogse wederopbouw van het land.
Lees meer...[expand title="Lees meer]Nu zijn de meeste babyboomers met pensioen. Zij krijgen meer tijd om terug te kijken op hun leven en de veranderingen in de maatschappij. Een aantal van hen zijn zich verder gaan verdiepen in de invloed van de Tweede Wereldoorlog op onze samenleving. Zij zijn tot de conclusie gekomen dat er ook voor volgende generaties nog noodzakelijke lessen te leren zijn. Vergeten wat er gebeurd is zonder het te hebben begrepen, maakt volgens hen de kans op herhaling alleen maar groter.
.
Zo ontstaan tegen het eind van de twintigste eeuw steeds meer initiatieven in ons land om de restanten van het vooroorlogse Joodse leven te bewaren en aan de hand daarvan het verhaal over het grote kwaad van de Holocaust te kunnen blijven vertellen aan de volgende generatie. De restauratieplannen voor de oude synagoge van Winsum staan dan ook niet op zichzelf maar maken deel uit van een landelijke trend. Met elkaar stellen die initiatiefnemers zichzelf de vraag: Wat kunnen volgende generaties leren van de Holocaust? Hoe kunnen we daarover vertellen, zodat zij het kunnen begrijpen? Zoals je jonge kinderen leert wat er kan gebeuren als je met vuur speelt, zo moeten jongeren ook leren wat er gebeurt als landen oorlog met elkaar maken, als mensen elkaar ophitsen tot ze niet meer begrijpen waarom ze doen wat ze doen… ophitsen tot iets waarbij ze alle gevoel voor medemenselijkheid verliezen. Alle sporen naar het vooroorlogse Joodse leven tot in de kleinste plaatsen van ons land die nog niet verloren zijn gegaan, kunnen daarbij helpen. Helpen om te zeggen: Dit is geen ‘ver-van-je-bed’-show, deze boodschap van noodzakelijk respect voor je medemensen is er voor iedereen en altijd, wanneer je ook leeft en waar je ook woont. Respect voor leven is universeel en onafhankelijk van welke godsdienst of levensovertuiging dan ook. Daarnaast bieden deze sporen ook aanleiding om kennis te maken met die voor velen zo onbekende Joodse cultuur. Want juist zo'n nadere kennismaking vergroot de kans dat Joden niet te eenzijdig worden gekoppeld aan hun slachtofferrol tijdens de Holocaust.[/expand]

meer over item 2011: klik hier