item 1993 (m)

.
.
M E E R  over  I T E M  1993
.
thema: Herdenken
.
terug naar introductie item 1993: klik hier
.
interview met herdenker Barry Cohen: klik hier
.
overzicht Canon Winsums Jodendom: klik hier

.

De introductiepagina van item 1993 vertelt over het einde van de oorlog, de talloze slachtoffers, de schandalige details, de enkele overlevers. We kijken naar goed, naar fout en naar verzet. Ook de nieuwe jeugdcultuur en groeiende belangstelling voor lokale geschiedenis komen daarbij in beeld. Op deze vervolgpagina kijken we naar het opgang komen van de naoorlogse herdenkingscultuur. De komst van een bevrijdingsmonument, het Joodse monument aan het N.A. de Vriesgebouw (voorheen synagoge) en de start van stichting Een Joodse Erfenis in Winsum. Ook het herdenken van de Tweede Wereldoorlog wereldwijd komt in beeld én het vastleggen van de Universele Rechten van de Mens.

Nooit meer vergeten

Boekje, monument en Herzberglezing
- Werkgroep wordt stichting -

In de tijd dat ook in Winsum-Obergum mensen met belangstelling voor de geschiedenis van deze streek zich verenigen in een streekhistorische vereniging, vormt zich rond het N.A. de Vriesgebouw (voormalige synagoge) aan de Schoolstraat ook een werkgroep die de verdwenen Joodse geschiedenis van Winsum wil onderzoeken. Zij zijn daarin succesvol en geven in april 1993 hun eerste boekje uit onder de titel: 'Een Joodse Erfenis in Winsum'. Schrijvers zijn Hans Hamburger en Jan Regtien. Ze beschrijven de Joodse Gemeente van Winsum, begraafplaats, synagoge, middelen van bestaan en vervolging en vernietiging van de laatste dertien Winsumer Joden in 1942/43. Met die publicatie loopt de werkgroep vooruit op de onthulling van een Joods monument aan het N.A. het Vriesgebouw op 4 mei 1993, vijftig jaar nadat de 16-jarige Israël de Vries als laatste Joodse inwoner van Winsum wordt vermoord in Auschwitz. In 1995 groeit werkgroep Een Joodse Erfenis uit tot een stichting die in de periode tot 2011 achttien publicaties realiseert, naast de organisatie van tal van lezingen en exposities rond diverse Joodse thema’s.

- Een oorlogsmonument in Winsum -
In 1948 wordt er in Winsum een bevrijdingsmonument onthuld aan de Regnerus Praediniusstraat. Aanvankelijk spreekt men in het dorp van een verzetsmonument of bevrijdingsmonument. Dat hiermee Joodse oorlogsslachtoffers worden uitgesloten ziet men aanvankelijk over het hoofd en nabestaanden die voor hen kunnen opkomen, zijn er voor deze slachtoffers niet. Is men in die jaren nog te zeer in beslag genomen door de hele nasleep rond slachtofferregistratie, in beslaggenomen huizen en goederen en herstel-betalingen? Dat lijkt onwaarschijnlijk. Maar hoe dan ook, de komst van een monument aan de voormalige synagoge in 1993 zet mensen in Winsum aan het denken. Twee jaar later worden de dertien namen van de Joodse slachtoffers alsnog toegevoegd aan de namenlijst van het algemene oorlogsmonument aan de Regnerus Praediniusstraat, dat vanaf 1995 in totaal 28 namen telt. En hoewel daar jaarlijks op vier 4 mei naast de lokale bevolking ook de nabestaanden van de omgekomen niet-Joden bijeenkomen is er van nabestaanden van Joodse zijde geen sprake meer. Pas rond de millenniumwisseling dienen zich toch nog enkele nabestaanden aan, maar hun omgebrachte dierbaren zijn zo onvoorstelbaar talrijk dat voor hun rouw en herdenking andere herinneringsbijeenkomsten vaak passender zijn, zoals tijdens Yom Hasjoa (rond de opstand van de Joden in het getto van Warschau op 19 april 1943) en rond de bevrijding van Auschwitz op 27 januari 1945.

- Een Joods monument aan de voormalige synagoge -
Het monument aan de voormalige synagoge komt tot stand op initiatief van het gemeentebestuur van Winsum. In overleg met de werkgroep Een Joodse Erfenis wordt afgesproken dat de heer Jan Buwalda uit Sauwerd daarvoor een ontwerp zal maken. Op 4 mei 1993 wordt het monument onthuld door rabbijn Jacobs uit Utrecht. Het bestaat uit twee glazen panelen in de vorm van twee ramen aan de oostwand van het gebouw. De tekst op het rechter paneel luidt: 'Opdat dit een teken zij onder ulieden; wanneer uwe kinderen morgen vragen zullen zeggende: wat zijn u deze stenen?', gevolgd door de worden ‘tot eeuwig gedenken’ en een verwijzing naar een tekst uit de Thora, Jehosjoea (Jozua) 4:6.7. Het linker paneel betreft de namen en leeftijden van de dertien slachtoffers. Het feit dat aan het N.A. de Vriesgebouw een Joods oorlogsmonument is bevestigd, vormt een belangrijk argument bij het latere besluit dat het gebouw niet wordt afgebroken, maar gerestaureerd naar de oorspronkelijke bouwvorm van 1879. De voormalige synagoge wordt in 2011 opnieuw in gebruik genomen en doet dienst als centrum voor herinnering, ontmoeting en culturele activiteit.
.
- Abel Herzberglezing 1993 -
De doortastende manier waarop de werkgroep Een Joodse Erfenis in Winsum te werk gaat wordt onderstreept door de komst in 1993 van professor Ido Abram uit Amsterdam naar Winsum. Hij is vanaf 1990 als bijzonder hoogleraar Holocausteducatie verbonden aan de universiteit van Amsterdam en geeft in Winsum een lezing over dit thema. De ontvangst en betrokkenheid van de initiatiefnemers in Winsum inspireren hem later dat jaar om in zijn tekst voor de Abel Herzberglezing 1993, getiteld ‘Opvoeding na Auschwitz in een multiculturele samenleving’ een verwijzing te maken naar Winsum. De tekst verschijnt op 19 september 1993 en wordt uitgegeven door De Rode Hoed . De Abel Herzberglezing wordt jaarlijks daags na de geboortedag van Abel Herzberg georganiseerd. In zijn verhaal stelt professor Abram de activiteiten in Winsum ten voorbeeld en zegt daarover in zijn lezing: “Zo is deze oude synagoge als het ware de sokkel geworden van dit monument, niet alleen als gebouw, maar ook in de zin van sjoel, leerhuis, waarin van oudsher de geschiedenis wordt doorgegeven en gedragen.” Woorden die de professor op zijn beurt ontleent aan de toespraak van de heer Buwalda ter gelegenheid van de onthulling van het monument op 4 mei 1993. Naar zijn zeggen staat professor Abram hierbij zo uitgebreid stil omdat hij in dit kleine lokale project een belangrijke tendens herkent.
Hierbij wordt zo uitgebreid stil gestaan, omdat de professor in dit kleine lokale project een belangrijke tendens herkent. Die betreft het feit dat een groep van merendeels niet-Joodse vrijwilligers zich ontfermt over de dertien slachtoffers en daarmee hun spoorloze verdwijning voorkomt. “Want daar gaat het om”, zo zegt hij, “de omgekomen Joden voor zover dat enigszins mogelijk is hun naam en gezicht terug te geven.” Daarin ziet hij een mogelijkheid voor identificatie met de slachtoffers, ook voor mensen die na ons komen en de oorlog niet hebben meegemaakt. Als wij met elkaar willen leren van het menselijk onvermogen dat de Holocaust mogelijk heeft gemaakt, dan kan dat niet anders dan te willen inzien dat het daarbij om ‘mensen’ ging, om ‘gewone mensen’, om mensen zoals jij en ik en iedereen om ons heen.

Universele rechten van de mens
Met de Amerikaanse president Roosevelt als stuwende kracht wordt op 26 juni 1945 in San Francisco op de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog de Verenigde Naties (VN) opgericht. Er zijn 193 landen lid van de VN, die opkomt voor de internationale vrede en veiligheid. Daarvoor werkt de VN samen op het gebied van internationaal recht, wereldwijde veiligheid, mensenrechten, gelijke kansen binnen de wereldeconomie en onderzoek naar sociaal-maatschappelijke en culturele ontwikkelingen. De vrouw van president Roosevelt wordt de stuwende kracht achter de zogenaamde Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM), meestal omschreven als mensenrechten, Human Rights. Deze verklaring wordt aangenomen door de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties op 10 december 1948 om de basisrechten van de mens te omschrijven. De UVRM is van grote betekenis als: - algemene morele en juridische standaard; - bron voor een nieuw internationaal verdrag of een nationale grondwet; - basis voor het werk van mensenrechtenorganisaties zoals Amnesty International. Ter gelegenheid van de instelling van de universele mensenrechten spreekt Eleonora Roosevelt de Verenigde Naties. Op de tijdlijn van de website van de Anne Frank Stichting is daarover een kort filmfragment te vinden.

- Wie herdenken we in Nederland?
Tijdens de Dodenherdenking bij het nationaal monument op de Dam in Amsterdam leggen Koning Willem Alexander en Koning Maxima voorafgaand aan de twee minuten stilte een krans ter nagedachtenis aan allen die zijn omgekomen.
Lees meer...[expand title="meer...] Daarna worden er vijf kransen gelegd door overlevenden voor de verschillende groepen oorlogsslachtoffers, gevolgd door de kranslegging door Nederlandse autoriteiten. Aan die landelijke herdenking is ook een jaarlijkse poëzieprijs voor jongeren verbonden. Volgens het Nationaal Comité 4 en 5 mei herdenken we tijdens de Nationale Herdenking op 4 mei jaarlijks allen - burgers en militairen - die in het Koninkrijk der Nederlanden of waar ook ter wereld zijn omgekomen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog (men gaat hierbij uit van 10 mei 1940), in oorlogssituaties en bij vredesoperaties. In eerste instantie ging het hierbij uitsluitend om de Nederlandse slachtoffers in de Tweede Wereldoorlog, maar sinds 1961 wordt officieel een ruimere definitie gehanteerd die alle oorlogsslachtoffers of omgekomenen sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog omvat. Daaronder vallen ook alle slachtoffers van de politionele acties in Nederlands-Indië en VN-vredesoperaties zoals in Libanon, Bosnië of Afghanistan. Over de vraag wie er wel en niet herdacht mogen worden wordt al lang uitgebreid gediscussieerd. De definitie omvat bijvoorbeeld ook de Duitse gevallenen die tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland zijn omgekomen en Nederlandse collaborateurs, maar expliciete herdenking van deze doden ligt gevoelig, ook als het niet om overtuigde nazi’s gaat maar om jonge dienstplichtigen. Volgens het Nationaal Comité 4 en 5 mei gaat het er echter om, dat we - in herinnering aan alle Nederlandse oorlogsslachtoffers - samen verantwoordelijkheid nemen voor de toekomst en daar ook na de herdenking blijvend aan werken, vanuit het gezamenlijke doel: '…dit nooit meer…'.[/expand]

- Tot eeuwig gedenken -
Terug naar de tekst op de rechterglasplaat van het monument aan de voormalige synagoge van Winsum en die opdracht: ‘…tot eeuwig gedenken…’. Misschien een opdracht, waar je je als mens alleen niets bij voor kunt stellen. Toch is het een opdracht in het hier en nu aan de opeenvolgende nieuwe generaties die de wereld bevolken. Wat hen daartoe moet blijven inspireren, is die gedachte van het Nationaal Comité 4 en 5 mei: '…dit nooit meer…'. Hoe we daaraan kunnen vormgeven, nu de laatste ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog en ‘de catastrofe van het redeloze kwaad’ verdwijnen? Door onze individuele betrokkenheid te blijven tonen, generatie op generatie, en telkens opnieuw de moed op te brengen om waar nodig de universele mensenrechten centraal te stellen.

Herdenken wereldwijd

Terminologie
Het drama van de Jodenvernietiging tijdens de Tweede Wereldoorlog is niet in woorden te vatten, maar zonder woorden kan het ook niet. Daarom een korte beschrijving over woordgebruik.

Na de totstandkoming van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (UVRM) in 1948 zoekt het begrip 'Holocaust' zich aarzelend een weg naar het publieke domein. De letterlijke betekenis hiervan is 'brandoffer' en dat laat zien dat eraan de term Holocaust niet echt de lading dekt. Zo verwijst het begrip 'brandoffer' naar de slachtoffers en niet naar de daders. Bovendien betreft het een religieus begrip over Awraham (Abraham) die zijn zoon Jitschak (Isaak) offert, Bereshieth (Genesis) 22:1-13, wat niet in verband staat met het motief van de nazi's. Het Hebreeuwse woord Sjoa of Shoah wordt ook wel gebruikt. Dit verwijst naar een 'grote catastrofe' en stelt dus ook de slachtoffers centraal. Toch gaat ook dat om een verzachtende uitdrukking, want in werkelijkheid gaat het hier in de eerste plaats om ‘volkerenmoord’, ‘genocide’, om poging tot vernietiging van alle Joden. Tegenwoordig proberen we daar duidelijker over te zijn en zeggen we vaker dat 'Joden in de oorlog zijn vermoord', in plaats van dat 'Joden in de oorlog zijn omgebracht'. Toch heeft men wel voor dit laatste, meer verhullende woord gekozen op de linker glasplaat van het monument aan de voormalige synagoge van Winsum.

Herinneringsdagen
De jaarlijkse Nationale Dodenherdenking op 4 mei kwam al aan de orde. Die datum is gerelateerd aan de avond voorafgaand aan de dag waarop de capitulatie van de Duitsers wordt aangekondigd op 5 mei 1945. Daarmee is het einde van de Tweede Wereldoorlog een feit. Een jaar later wordt die bevrijding voor het eerst op 5 mei gevierd, maar een nationale traditie komt met horten en stoten tot stand. Pas na 1975, als de Wet Uitkeringen Vervolgingsslachtoffers is ingesteld, raken er meer verzetsmensen en mensen uit Joodse en Indische kringen bij de viering betrokken. In 1982 wordt 5 mei een algemeen erkende feestdag, waar de Nationale Dodenherdenking op de avond van de 4e mei onlosmakelijk mee verbonden is.

- 9 november, Kristallnachtherdenking
Tijdens de nacht van 8 op 9 november 1938, worden in heel Duitsland Joden aangevallen. Bijna alle synagogen worden in brand gestoken, zo'n zevenduizend Joodse winkels worden geplunderd, Joodse begraafplaatsen en ziekenhuizen worden vernield en tal van Joodse bezittingen worden beklad. Deze door de nazi's georganiseerde pogrom vormt het begin van de nauwkeurig geplande vervolging en vernietiging van de Joden in Duitsland. Inmiddels hebben tal van grote steden in ons land een jaarlijkse Kristallnachtherdenking overgenomen. In Groningen wordt de Kristallnacht herdacht met een optocht van de Grote Markt naar de synagoge in de Folkingestraat. Aansluitend is er in de synagoge een herdenkingsbijeenkomst met sprekers en muziek.

Herinneringscentra
Belangrijke centra in ons land voor herinnering van de Jodenvervolging zijn in Amsterdam het Joods Cultureel Kwartier, het Anne Frank Huis (sedert 1956 beschermd), het Auschwitzmonument van Jan Wolkers in het Wertheimpark en, in Drenthe, het Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Verder zijn er tal van oorlogsmonumenten en centra rond Joods erfgoed, zoals in Groningen het Joodse monument van Edu Waskowsky aan de Verlengde Hereweg, de synagoge in de Folkingestraat en in Noord-Groningen de voormalige synagogen van Winsum en Appingedam.
Lees meer...[expand title="Lees meer...]

Naast het Joods Historisch Museum (van 1932 tot 1987 gehuisvest in de Waag op de Nieuwmarkt) en de Portugese Synagoge, die de Tweede Wereldoorlog ongeschonden doorstond, maakt ook de Hollandsche Schouwburg aan de Plantage Middenlaan sinds 2012 deel uit van het Joods Cultureel Kwartier in Amsterdam. Tot 1940 is de Hollandsche Schouwburg een populair theater, maar dat verandert als de Duitsers de naam van het theater in 1941 veranderen in 'Joodsche Schouwburg'. Sindsdien mogen er alleen Joodse musici en artiesten optreden voor Joods publiek. Vanaf augustus 1942 moesten Joden uit Amsterdam en omstreken zich hier melden voor deportatie of werden er onder dwang naar toe gebracht. Vele duizenden mannen, vrouwen en kinderen wachtten vervolgens in de Hollandsche Schouwburg op hun deportatie naar doorgangskamp Westerbork. Van daaruit werden zij op transport gezet naar de concentratie- en vernietigingskampen.

Inmiddels zijn overal ter wereld, behalve in Nederland, musea en herinneringscentra ingericht die specifiek de geschiedenis van de Sjoa tonen. In Nederland worden op diverse plekken wel onderdelen van de Jodenvervolging verteld en gepresenteerd, maar een historisch overzicht ontbreekt nog. Sinds 2015 nemen de plannen om ook in Nederland die integrale geschiedenis in een Nationaal Sjoa Museum vast te leggen vaste vorm aan. Dat museum gaat er komen en wel in de Hollandsche Schouwburg en het daar tegenoverliggende pand, de voormalige hervormde Kweekschool.

Ondertussen ontwikkelt men ook het zogenaamde WesterborkLuisterpad, een wandel- en bezinningsroute die loopt van de Hollandsche Schouwburg in Amsterdam naar het terrein van Kamp Westerbork in Drenthe. Via een digitale kaart kan men de route verkennen en de zestig verhalen van het WesterborkLuisterpad beluisteren en/of downloaden. De bijbehorende wandelroute is op te vragen Herinneringskamp Westerbork.[/expand]

terug naar introductie item 1993: klik hier
.
interview met herdenker Barry Cohen: klik hier
.
overzicht Canon Winsums Jodendom: klik hier
.
verder naar het laatste item: klik hier

.