item 1820 (m)

Joods onderwijs op het Groningerland

Ook in het gezin wordt kennis overgedragen
Vanaf 1816 komt het Joodse onderwijs onder overheidstoezicht. Dit betekent ook het einde van Jiddisch sprekende onderwijzers voor de klas. Nederlands wordt de voertaal en er komen ook landelijke opleidingen voor onderwijskrachten en religieuze leiders. Maar dat heeft geen gevolg voor het Joodse onderwijs in Winsum. Daar zijn in 1820 twee lagere scholen, één in Winsum en één in Obergum. Beide scholen zijn eigendom van de kerk, maar omdat de gemeentelijke overheid het schoolgeld voor armlastigen betaalt, heeft ook de overheid invloed op het onderwijs. Sinds de Onderwijswet van 1857 moeten ook de twee (inmiddels openbare) scholen in Winsum officieel neutraal zijn en toegang geven aan kinderen van elke godsdienstige gezindheid. Landelijk levert deze maatregel veel onvrede op bij de christelijke bevolking. Daardoor ontstaat het recht om ‘bijzondere scholen’ te stichten. Dit biedt ook mogelijkheden voor het Joodse onderwijs in ons land. In de stad Groningen komt zo’n school voor Joods onderwijs, maar in de ommelanden wordt er alleen aanvullend Joods onderwijs gegeven, buiten de normale lestijden om. Hier leren de kinderen Hebreeuws vertalen, lofzeggingen en zegenspreuken opzeggen en Joodse geschiedenis. Volgens opperrabbijnen uit de stad is dit onderwijs niet zo goed, maar in de joods religieuze gezinnen van Winsum wordt er ook de nodige kennis overgedragen tijdens de wekelijkse sabbatvieringen thuis. Ook de aangetrouwde families uit Groningen, Leek, Appingedam en elders brengen kennis mee naar Winsum. Naast sjabbat zijn ook joodse feestdagen, zoals Pesach en het Soekot (Loofhuttenfeest) een reden om in familieverband de geschiedenis van het Joodse volk over te dragen aan de kinderen.

Nevenfuncties in de Joodse Gemeente
In 1820 zijn er in Winsum twee Joodse godsdienstonderwijzers bekend: Eliäzer de Haan en Emanuel Garson. Geld om de onderwijzers te betalen heeft de Joodse Gemeente niet en daarom betalen de ouders dit zelf. Soms krijgt een onderwijzer ook kost en inwoning aangeboden. Vaak hebben die onderwijzers er nog een ander beroep bij. Zo is Garson naast godsdienstonderwijzer ook koopman en De Haan is ook slager. In Winsum zijn er voor hen ook nevenfuncties in de Joodse Gemeente, zoals die van voorzanger in de synagoge, ritueel slachter en besnijder. Eliazer de Haan uit Edam is de schoonzoon van Levie Lazarus de Vries (item 1808). De Haan heeft twee dochters en wordt al vroeg weduwnaar. Als hij in de zomer van 1849 overlijdt, woont hij bij zijn jongste dochter in Aduard. In diezelfde zomer overlijdt ook de in Osterode (Hannover) geboren Emanuel Garson. Hij trouwde in 1820 met weduwe Rachel (Oeser) Philippus. Rachel heeft dan al drie kleine kinderen uit haar eerste huwelijk en samen met Emanuel Garson krijgt ze er nog drie kinderen bij. Garson is geen slager zoals De Haan en is dus ook geen ritueel slachter in Winsum geweest.
Lees meer...[expand title="Lees meer...]Na de dood van De Haan en Garson zoekt de Joodse Gemeente van Winsum in 1849 een nieuwe ritueel slachter en voorzanger. Volgens een gemeentelijk verslag zou de vorige functionaris bij diverse leden van de joodse gemeente in de kost zijn geweest. Dit wijst meer in de richting van de armlastige weduwnaar Eliazer de Haan uit Garnwerd dan naar Emanuel Garson, die met zijn vrouw Rachel in Obergum woont. In de periode 1853-1857 woont er inderdaad een nieuwe voorzanger in Winsum. Het is Asser Italie, de zoon van de uit Amsterdam afkomstige godsdienstonderwijzer/voorzanger Izak Jacobs Italie. Rond 1850 staat Asser Italie in Grijpskerk ook te boek als huisleraar. Dus mogelijk gaf hij ook in Winsum al wel godsdienstonderwijs. In 1857 vertrekt hij met zijn gezin vanuit Winsum naar Uithuizen en daarna naar Lemmer. Wie na Asser Italie het joodse godsdienstonderwijs geeft, is niet bekend.[/expand]

x
In Winsum is de oude synagoge in de jaren 2010/2011 gerestaureerd, zodat de oorspronkelijke bouwvorm en functie van het gebouw weer herkenbaar is. In het najaar van 2010 heeft een groep leerlingen uit Sauwerd in de tuin van de synagoge een amandelboom geplant. De boom herinnert aan de Joodse geschiedenis van Winsum, maar ook aan het oude Israël en de Hebreeuwse Bijbel, waarin het bloeiende amandelhout een bijzondere rol speelt.

Klaartje Eckstein-Garson (1872-1924)
Kleindochter Klaartje vertrekt in 1885 naar Warffum en in 1889 naar Amsterdam, waar ze als dienstmeisje werkt. In 1905 trouwt Klaartje in Kantens met Emanuel Menachum Eckstein uit Zandeweer. Hun dochter Judith Ellina Eckstein wordt in 1907 in Uithuizen geboren. Klaartje Eckstein-Garson, sterft in 1924 in Uithuizen en Emanuel Eckstein volgt zijn vrouw vier jaar later. Judith Ellina Eckstein heeft het ouderlijk huis dan al verlaten. Zij is onderwijzeres en vestigt zich in 1925 in Den Haag. Zij trouwt met koopman Hartog Behr uit Groningen en woont met hem in Den Haag als zij wordt afgevoerd naar Auschwitz, waar zij in november 1943 wordt vermoord. Haar man Hartog wordt later elders opgepakt en op 31 maart 1944 ook in Auschwitz vermoord. Hun kinderen overleven de Tweede Wereldoorlog.

Minko Garson (1874-1923)
Kleinzoon Minko Garson verlaat het ouderlijk huis in 1893 en gaat dan in Uithuizen wonen. Hij trouwt in 1904 in Den Helder met de niet-Joodse Johanna Hendrika Wilhelmina Röllmann. Het interview met hun kleinzoon Rob Garson uit Limburg (officieel Robert Minko Garson) geeft een eigentijds beeld van zijn herinneringen aan zijn Joodse voorouders uit Winsum. De twee jongere broers van Minko, Hartog en Jozef Garson, blijven ongetrouwd en wonen in Winsum. Ze verdienen de kost als slager en veehandelaar. Zo trekken zij in de dertiger jaren onder andere naar Hongarije om er schapen te kopen.