item 2011 (m)

.

Opvoeding na Auschwitz
We keren terug naar de vraag waar het onderwijs rond de Holocaust over zou moeten gaan. Om te beginnen is er natuurlijk de historische feitenkennis die, afgestemd op de leeftijd en het niveau van de leerlingen, gedoceerd en gekend moet worden. Dan hebben we het over de door het Duitse nationaalsocialisme georganiseerde planmatige vernietiging van zes van de negen miljoen Europese Joden in de periode 1933 tot 1945. De Holocaust heeft, zo zegt professor Ido Abram in de Abel Herzberglezing van 1993, de Joden op zichzelf teruggeworpen: toen zij ten dode opgeschreven waren, boden slechts weinigen hulp. Dat zijn de feiten, maar met feitenkennis alleen zijn we er niet. Volgens Ido Abram moeten we voor een beter begrip en analyse van de feiten een onderscheid maken tussen het begrip ‘identiteit’ (zelfbeeld) en het begrip ‘imago’ (beeld dat anderen zich over ons vormen). Beide begrippen overlappen elkaar wel, maar vallen nooit helemaal samen. Dit geldt zowel voor individuen als voor groepen en ook voor zowel meerderheids- als minderheidsgroepen. Met deze begrippen ‘identiteit’ en ‘imago’ kunnen we ook een vertaalslag maken naar de huidige multiculturele samenleving. Als we uitgaan van de gelijkwaardigheid van mensen en hun culturen moeten we ook hier de begrippen identiteit en imago gelijke kansen geven en onze onwetendheid en/of desinteresse ten aanzien ons onbekende culturen eerlijk in kaart brengen. Alleen zo wordt wederzijdse ontkenning doorbroken en kunnen meerderheids- en minderheidsgroepen zonder machtsverschil vreedzaam naast elkaar bestaan. Dit onderling begrip is waar het de Joodse medemensen betreft in de periode 1933-1945 zo goed als afwezig geweest, maar als we na de oorlog de Joodse identiteit eenzijdig koppelen aan hun slachtofferrol tijdens de Jodenvervolging doen we hen nogmaals onbedoeld groot onrecht aan. Geen enkele gediscrimineerde groep wil uitsluitend op haar onderdrukking, haar slachtofferschap, aangesproken worden. Waarschuwen tegen discriminatie en vooroordelen is maar één kant van het verhaal, oprecht luisteren naar wat we elkaar te vertellen hebben is de andere kant.

Wat is de boodschap?
Op de introductiepagina bespraken we de restauratie van de oude Winsumse plattelandssynagoge. Op 28 april 2011 is die restauratie een feit en gaan de deuren opnieuw open. De openingsrede komt voor rekening van professor Wout van Bekkum van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij begint met een kort citaat over het hergebruik van synagoges in de provincie. Het citaat komt uit een gedicht van de bekende en evenzeer omstreden naoorlogse Joodse dichter Saul van Messel:

. . . . . . . . . . . . . . . .  .  gerestaureerd
. . . . . . . . . . . . . . . . . . niet meer passend,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . in mijn landschap, ontbeert die sjoel
. . . . . . . . . . . . . . . . . . natuurlijke verwantschap;
. . . . . . . . . . . . . . . . . . met haar ruïne,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . eindelijk vergroeid,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . weet ik mij,
. . . . . . . . . . . . . . . . . . nú eerst uitgeroeid.
.

Lees meer...[expand title="Lees meer...]Professor van Bekkum verwijst daarmee naar de terechte ambivalente gevoelens rond het hergebruik van oude ‘joodse huizen van samenkomst’ na de Shoah. “…Was het gebouw dat wij vandaag met gepaste instemming openen”, zo gaat hij verder, “geen synagoge, dan was het de vraag geweest of er zoveel inzet zou zijn gegenereerd om deze plaats te redden en te eren". Anno 2011 trekt Wout van Bekkum zoveel jaren na de Tweede Wereldoorlog nogmaals de al zo vaak herhaalde conclusie dat Joden als gevolg van bezetting en vervolging helemaal alleen kwamen te staan en er slechts enkelen zijn geweest die voor hen in de bres sprongen. Hij staat stil bij het feit dat het in november 1942 met het Joodse leven in Winsum was gedaan, maar spreekt toch ook zijn waardering uit voor het getoonde historisch besef. Tot slot volgt een voorzichtige blik op een zinvolle toekomst en een woord van vertrouwen in de oprechte sympathie voor dit opnieuw opgebouwde huis, dat in gerestaureerde vorm zijn waarde voor de toekomst behoudt. De waarschuwende woorden uit de openingsrede blijven de educatieve activiteiten rondom de gerestaureerde synagoge begeleiden. Het is een genuanceerde waarschuwing tegen oppervlakkigheid, want het gaat niet alleen om feitelijkheden uit onze geschiedenis. Het gaat ook om interpretatie van wat er is gebeurd, van wat er is fout gegaan in de niet-Joodse wereld en van kennis over wat dat zogenaamde ‘anders zijn’ van Joden dan behelst. In welke zin zijn zij anders en wat is de rijkdom van die andere cultuur?

Inmiddels zijn de schuldigen die een naam droegen gestraft, de schuldigen die in de anonimiteit ook hun bijdrage leverden gingen vrijuit… Verschillende vormen van rechtspraak zijn er aan te pas gekomen. Ook misdrijven tegen ‘de menselijkheid’ zijn berecht. Daarbij zijn de ruimere rechtsbelangen van bescherming tegen discriminatie, eerbaarheid en lichamelijke integriteit meegewogen. Maar hoe kunnen we die misdrijven voorkomen? Wat is de alles omvattende les die we met elkaar kunnen trekken? Primair is dat de waarschuwing op zich, de pijnlijke brandwond op onze beschaving omdat we in de 20-ste eeuw te naïef, te onvoorzichtig, te veel in onszelf gekeerd, te dicht bij ‘het vuur’ zijn geweest. Die brandwond, dát is de waarschuwing die ons wakker moet houden en ons moet aanzetten tot beter nadenken. Een waarschuwing tegen het verlies van onze belangstelling voor anderen en tegen het verlies van onze menselijkheid omdat het ‘grote kwaad’ nou eenmaal zo schrikbarend ‘gewoon’ kan zijn. Een waarschuwing ook dat groepsprocessen nog altijd het individuele verantwoordelijkheidsbesef en persoonlijk geweten van de individuele mens meedogenloos kunnen ondermijnen.

Hoe kunnen we onszelf en elkaar daartegen beschermen? En hoe kunnen een lokale Joodse erfenis en op de eigen leefomgeving betrokken onderwijs daaraan bijdragen? Daarover gaat de laatste paragraaf van het laatste item uit deze ‘Canon Winsums Jodendom’. Concrete antwoorden zijn er niet, want niemand kan voorspellen hoe de toekomst er uit ziet. Maar een vreedzame samenleving begint met betrokkenheid, onderling respect en interesse in de wereld om ons heen. Vanuit die levensinstelling kunnen we ook het ‘onbekende’ nader leren kennen en proberen om ons een gefundeerde eigen mening te vormen en daarnaar te handelen.[/expand]

.
Iedereen die wel eens op 4 mei naar een herdenkingsbijeenkomst voor de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in zijn eigen woonplaats is geweest, weet dat ook in je eigen directe omgeving sprake is geweest van gebeurtenissen die iedereen het liefst meteen had willen vergeten. Toch is het vaak beter om te proberen of je er iets van kunt begrijpen. Wat is die mensen in de oorlog overkomen? Om welke mensen gaat het precies? Waar woonden ze? Hoe leefden ze? Wat voor werk deden ze? Waar waren ze in geïnteresseerd en hoe keken anderen naar hen? Zo voert de weg terug van een anoniem slachtoffer naar een levend persoon die slachtoffer werd, naar een mens met een gezicht op een foto, een mens met familie, die woonde in een straat, in een huis, die at en dronk en geloofde in een hogere macht of juist niet, die hield van muziek of van lezen of juist niet, die belasting betaalde en stemrecht had of zou krijgen als hij eenmaal achttien jaar zou zijn, die een vak zou mogen leren...

Op die manier kun je dicht bij huis ‘oprecht-leren-luisteren’ naar wat je nog niet eerder had begrepen. Op die manier leer je ook te kijken naar de mogelijke fouten die anderen in het verleden hebben gemaakt door iets te doen of juist niet te doen. Hadden zij het ook anders kunnen doen? Hadden ze meer kunnen weten over de Joodse mensen, waarover geoordeeld werd? Hadden ze een keuze? Welke keuze? Door jezelf dergelijke vragen te stellen leer je een fundament te leggen waarop je later in je leven beter tot een genuanceerde en evenwichtige eigen mening kunt komen. Gewoon omdat je meer gezien en begrepen hebt van de wereld om je heen en waaruit die voortgekomen is.

Een centrum voor herinnering
In Winsum hebben we sinds de restauratie van de voormalige synagoge een klein centrum voor herinnering van wat er in de Tweede Wereldoorlog met Joodse mensen is gebeurd. Het gebouw zelf vertelt een verhaal dat teruggaat tot 1879 toen het werd geopend en er nog zo’n 150 Joden in de regio Noordwest-Groningen woonden. Maar eigenlijk vertelt het gebouw een verhaal dat teruggaat tot het jaar 1727 als in Baflo een klein Joods jongetje wordt geboren. In de twee vitrinekasten in de vm. synagoge zijn voorwerpen te zien die verband houden met het Winsums Jodendom. En niet alleen de gerestaureerde synagoge, ook huizen waar Joden in gewoond en gewerkt hebben en een Joodse begraafplaats behoren nu tot het materiële Joodse erfgoed. Er is veel informatie over te vinden, afkomstig uit archieven, uit boeken, interviews, fotoalbums en websites, waaronder de boekjes en de website van onze Stichting Een Joodse Erfenis. Er is op dit gebied ook meer informatie te vinden over andere plaatsen in Noordwest-Groningen, zoals Adorp, Baflo, Bedum, Eenrum, Ezinge, Garnwerd, Kantens, Leens, Ulrum, Usquert, Uithuizen en Warffum.
.

Lees meer...[expand title="Lees meer...]Wie geïnteresseerd is kan veel vinden en zich een beeld vormen van deze op zich weinig bekende geschiedenis van een groep mensen, waarvan we eigenlijk nog steeds te weinig weten. Hoe heeft die - ons toch al zo onbekende - Joodse cultuur zich na de oorlog verder ontwikkeld, ondanks alle pijn, verdriet en frustratie over allen die de oorlog niet overleefden? Hoe leven ze nu te midden van andere groepen, zoals de sterk in aantal toenemende moslimgroepering? En hoe moeten we nou eigenlijk kijken naar zo’n actueel maatschappelijk thema als het ritueel slachten voor koosjer vlees, als we niet opnieuw de fouten willen maken die in de oorlog zijn gemaakt? Hoe kom je tot een eerlijke afweging, een gefundeerde mening, als je toch ook recht wilt doen aan die (veranderende) vooroorlogse Joodse gemeenschap, die hier anderhalve eeuw in vrede heeft gewoond en gewerkt te midden van een (veranderende) niet-Joodse meerderheid?[/expand]

.
home