item 1834 (m)

Huissynagoge Westerstraat
We keren nog even terug naar onze vaderlandse geschiedenis. Na de Franse overheersing trokken de Franse troepen zich eind 1813 terug uit ons land en zet de Prins van Oranje voet aan wal in Scheveningen. Dan volgt vanaf 1815 de periode waarin Prins Willem als soeverein vorst regeert. Tijdens zijn koningschap wordt in het jaar 1821 een reglement van kracht waarbij de joodse gemeenten in Nederland worden ingedeeld in zogenaamde ringsynagogen. Die indeling komt overeen met de indeling van ons land in provincies. De gehele kerkelijke organisatie voltrekt zich in de periode 1814-1821. In de provincie Groningen is Winsum de eerste gemeente waar kennelijk voldoende Joden bijeen zijn om een eigen joodse gemeente te vormen. Wat betreft het houden van joodse erediensten, is een eerste vereiste dat voor de samenkomsten altijd een ‘minjan’ aanwezig is. Zo’n minjan is een groep van minimaal tien joodse mannen van 13 jaar of ouder. In die beginnende joodse geloofsgemeenschappen op het platteland was dat lang niet altijd haalbaar. In Winsum lukte dat kennelijk wel, want er moeten daar al rond het jaar 1810 joodse erediensten gehouden zijn. Daarbij tellen dan ook twee Joodse slagers uit Baflo mee bij het verkrijgen van minjan.

In 1813 is er al sprake van een huissynagoge in (Winsum-)Obergum, waarschijnlijk gevestigd in het huis van Izaäk Marcus van Berg aan de Oosterstraat. Hij staat bekend als de eerste voorzitter. Samen met penningmeester Izaäk Nathans de Vries bestuurt hij de Joodse Gemeente in Winsum. Beide mannen zijn niet onbemiddeld, want uit belastingaanslagen blijkt dat zij bovengemiddeld worden aangeslagen. Landelijk wordt in 1814 het Soeverein Besluit genomen tot oprichting van een Israëlitisch kerkgenootschap en in 1816 wordt Winsum officieel door de Commissie tot de zaken der Israëlieten als gemeente erkend (het woord ‘Joods’ komt niet voor omdat men destijds ‘Jood’ een scheldnaam vond). Het huishoudelijk reglement voor de ringsynagoge van de Israëlische Gemeente Winsum uit 1817 is bewaard gebleven en gepubliceerd. Het toont allerlei interessante details als boetes voor ongewenst gedrag, ongepaste kleding, vroegtijdig vertrek en gedragsregels voor na het overlijden van een van de gemeenteleden.

In 1876 opent een nieuwgebouwde christelijke lagere school tussen Schoolstraat en Nieuwstraat haar deuren. Aanleiding voor het bestuur van de Joodse Gemeente om op de naastgelegen locatie de mogelijkheden te gaan onderzoeken voor nieuwbouw van een eigen synagoge, een Joods schooltje én een badhuis. Niet alle plannen komen uit; de gelden daarvoor zijn niet toereikend. Toch wordt drie jaar later naast de nieuwe christelijke lagere school wel de bouw van een kleine plattelands synagoge gerealiseerd. Tot 1879 vinden de syngogediensten van de Joodse Gemeente plaats in de huissynagoge in de Westerstraat 21.

De huissynagoge in de Westerstraat is in de 19e eeuw van regionale betekenis. Uit koopakten blijkt dat de joodse gemeente in 1840 een andere huissynagoge heeft betrokken, en wel in het pand aan de Westerstraat dat nu nummer 21 heeft. De kans is groot dat deze verhuizing al rond 1830 heeft plaatsgevonden, enkele jaren na de dood van rebbe Izaäk Marcus van Berg in 1824. Op welk moment is niet precies bekend, maar voorlopig is de datum van een overdrachtsakte uit juni 1834 genoemd als aanknopingspunt. Ruim veertig jaar blijft deze nieuwe huissynagoge in gebruik. Het betreft een gehuurde kamer die rechtstreeks via de steeg naar het Winsumerdiep bereikbaar was. Gelet op de bouw moeten de gebeden en het gezang door het hele pand en waarschijnlijk ook daarbuiten geklonken hebben. De zolder stond namelijk in open verbinding met de rest van de woning. In 1879 betrekt de Joodse Gemeente de nieuw gebouwde synagoge aan de Schoolstraat.

.
Een naoorlogs 'oral history'-onderzoek onder de lokale bevolking leverde drie namen op van Winsumer rabbijnen: Izaäk Goldsmith (1838-1918), Haiman van Berg (1842-1924) en Abraham de Vries (1848-1933).

Alle drie zullen zij hun bar mitswa-feest gevierd hebben in de huissynagoge aan de Westerstraat 21. Dit is het feest ter gelegenheid van de 13e verjaardag van een jongen, die daarna als volwaardig lid van de religieus joodse gemeenschap wordt beschouwd.
- Goldsmith trouwt in 1865 in Volendam.
- Van Berg trouwt in 1870 in Leek en in 1876 volgt een tweede huwelijk in Dwingelo.
- Abraham de Vries in 1878 in de huissynagoge in Winsum.

Abraham de Vries, de laatste rebbe van Winsum, trouwt met Naaytje de Vries uit Wetsinge, de kleindochter van Izaäk Nathans de Vries. Waarschijnlijk is geen van deze drie mannen rebbe geweest in de tijd dat de huissynagoge in gebruik is en alleen van rebbe Abraham de Vries kunnen we met zekerheid zeggen dat hij daadwerkelijk rabbijn in Winsum is geweest. Zijn grafsteen op de Joodse begraafplaats toont namelijk twee zegende handen, als teken van zijn priesterlijke waardigheid.

Synagogen in de mediene
De ‘mediene’ is een benaming voor de Joodse gemeentes op het platteland. In feite rekent men heel Nederland, met uitzondering van Amsterdam, tot de mediene, maar wij beperken ons hier tot de regio Noord en Midden-Groningen. In Appingedam ontstaat rond 1563 de eerste Joodse gemeenschap als Joest Muesken uit Praag toestemming krijgt voor de start van een bank van lening. De meeste Joodse gemeenten in de provincie Groningen krijgen echter pas vorm in het begin van de 19e eeuw. Veelal worden de eerste religieuze bijeenkomsten gehouden in huissynagogen. Dit zijn speciaal daarvoor ingerichte, gehuurde kamers in een gewoon woonhuis. Maar om de situatie uit het verleden enigszins te kunnen vergelijken met de situatie van nu, geven we per locatie alleen de jaartallen van de laatst gebouwde synagogen. In de eerste opsomming beperken we ons tot de regio Noord en Midden Groningen, tussen stad en wad, waar ook Winsum toe behoort. Het gaat daarbij om
.
.
provincie Groningen: vroegste vestiging en erfgoed

Erfgoed mét en zonder religieuze functie
.
Na de Tweede Wereldoorlog is het Gronings Jodendom grotendeels verdwenen. In Noord- en Midden- Groningen zijn er van de negen vooroorlogse locaties nog slechts drie over. In hoeverre de synagoge in Delfzijl daar in toekomst bij komt, is nog onduidelijk.
.
Bekijken we de actuele situatie provinciebreed, dan zien we dat er van de 21 locaties nog vijf centra over zijn, waaromheen activiteiten op het gebied van joodse religie en Joods erfgoed tot ontplooiing komen. Vanwege de regionale samenwerking is de synagoge van Zuidlaren in Drenthe hier als zesde aan toegevoegd.

Canon Winsums Jodendom . . x. . x. . x. . x. . x. . . . x. . x. . x.

Canon Winsums Jodendom
.
. x. . x. . x. . x. . x.
.
.
. x. . x. . x.